Kader Anlayışı ve Çok Boyutlu Zaman

Çünkü bir üst boyutu bir alt boyutlu ile yargılıyorsun, düşünüyorsun, hayal ediyorsun. demişim 2007'de "İslamiyet'te Kader Anlayışı" başlığı ile yayınladığımız yazıda. Sorularının ardı arkası kesilmiyor çünkü içine hapsolduğu tek boyutlu olanından sıyrılıp, kaderi anlayabilmek için, çok boyutlu zaman kavramını çözebilmesi gerekiyor insanın. Daha tek boyutlu olanını ifade etmekte zorlanan insanın, çok boyutlu zamanı anlaması beklenmiyor tabiki de. Ki zaten yapılabilenecek şey de değil. Onun için çözebilmekten kastım anlamak değil, anlayamayacağını anlayabilmek. Bazı şeyleri anlamanın tek yolu şeklini görmekten geçer ya, biz de bir şekil üzerinden tekrardan anlatmaya çalışalım bu konuyu.(Şekil örnek olması açısından verilmiştir elbette birebir gerçeğin ifadesi değildir.) Biz tek boyutlu zamanda yaşıyoruz. Üstelik sadece tek boyuta da değil aynı zamanda tek yöne de hapsolmuşuz. Hem tek boyutlu hem de tek yöne doğru akan bir zamanda herşey sırayla oluyor. Az önce bilgisayarının başına oturdun ve şimdi bu yazıyı okuyorsun. Hep adım adım... Ne geriye dönüş var ne de önce olması gereken sonra, sonra olması gereken önce oluyor. Hatta, zamanda yolculuk yapıp 1000 sene önceye dönsen bir sene yaşasan bile senin için bir sene yine geçmiş oluyor. Yani hep tek yöne akan tek boyutlu zaman ile muhatabız.(Zamanda yolculuk dedim de, aklıma geldi, zamanda yolculuğu bir şekilde senaryosunda konu etmiş kaç tane film, dizi biliyorsunuz içinde mantık hatası barındırmıyor olsun? Tek boyutlusu dahi olsa zaman kavramını anlamlandırmanın zorluğunun bir yansımasına örnek olsun diye söyledim) Yukarıdaki şekilde çizgi ile gösterdiğim bir ucunda "OL!" hükmü, öte ucunda kıyamet olan işte bu akışını hissettiğimiz tek boyutlu zamandır.(Çizginin bir genişliği olduğuna bakmayın sadece uzunluğu(tek boyutu) olması gerekiyor) Peki, çok boyutlu zaman olsa idi nasıl olurdu? Hatta hem çok boyutlu hem de tek yönlü olmayan zaman olsa idi? Bilmeye, tasavvur edebilmeye imkan var mı? Nasıl olabilirdi? Yazıyı okuman ile bilgisayarın başına oturman birbirinden tamamen bağımsız olurdu yada önce yazıyı okurdun sonra bilgisayarın başına otururdun. Yada "önce şunu yapardın sonra bunu yapardın"daki öncelik ve sonralık algısı tamamen anlamını yitirirdi. Yukarıda daire(2 boyutlu) şeklinde gösterdiğim ve tek boyutlu zamanın(çizginin) her noktasına(her anına) aynı anda ilelebet değen bu; tasavvurumuzun ötesindeki çok boyutlu zaman. Yada şöyle düşünelim. İçi su dolu bir küre(3 boyutlu) Allah katı olsun, suyun içinde asılı duran çizgi dünya katı. Su(Allah katı), çizginin önce hangi noktasına değiyor diye sormak, suya göre, çizgi üstündeki hangi nokta(tarih) daha önce hangi nokta(tarih) daha sonra diye sormak anlamsızdır. Her noktası su için aynıdır. Aynı; su için, çizginin hangi ucunun başı hangi ucunun sonu olduğunu sormanın anlamsızlığı gibi. Su için fark eder mi? Bir üst boyut için fark eder mi? İşte burada 2 farklı durum var. Birincisi bizim algıladığımız tek boyutlu zaman: Dünya katı. Bir de algılayamadığımız ve doğru isimlendirdiğimden bile emin olamayacağım çok boyutlu zaman: Öncelik ve sonralık algısının bittiği bir alem, zamanın akmadığı yada akıyorsa nasıl aktığının tasavvur edemediğimiz bir alem yani Allah katı. Anlamak çok mu zor? Zor değil imkansız. Onun için anlayamayacağımızı anlamamız yani varlığına iman etmemiz gereken alem. İman edebilmenin bir yönü de budur zaten: anlayamayacağını anlayabilmek. Bu iki farklı zaman kavramına uygun bir şekilde, Kuran'da Allah'ın iki farklı şekilde hitap ettiğini görüyoruz. Ve bunun neticesinde yıllar yılı bu mevzunun insanların aklını nasıl karıştırdığını. Önce ayetleri okuyalım sonra nedenlerini anlamaya çalışalım. Allah Katı için: TAHA 110. Allah onların geçmişlerini de, geleceklerini de bilir. Onların hiçbirinin ilmi ise O'nu kuşatamaz. HAC 76. Onların önlerindekini de (yaptıklarını da), arkalarındakini de (yapacaklarını da) bilir. Bütün işler hep Allah’a döndürülür. BAKARA 255. Allah, kendisinden başka hiçbir ilâh olmayandır. Diridir, kayyumdur. O’nu ne bir uyuklama tutabilir, ne de bir uyku. Göklerdeki her şey, yerdeki her şey O’nundur. İzni olmaksızın O’nun katında şefaatte bulunacak kimdir? O, kulların önlerindekileri ve arkalarındakileri (yaptıklarını ve yapacaklarını) bilir. Onlar O’nun ilminden, kendisinin dilediği kadarından başka bir şey kavrayamazlar. O’nun kürsüsü, bütün gökleri ve yeri kaplayıp kuşatmıştır. (O, göklere, yere, bütün evrene hükmetmektedir.) Gökleri ve yeri koruyup gözetmek O’na güç gelmez. O, yücedir, büyüktür. Dünya Katı için: MUHAMMED 31. Andolsun ki içinizden cihad edenlerle sabredenleri belirleyinceye(hattâ na'leme) ve haberlerinizi açıklayıncaya kadar sizi imtihan edeceğiz. BAKARA 143. Böylece, sizler insanlara birer şahit (ve örnek) olasınız ve Peygamber de size bir şahit (ve örnek) olsun diye sizi orta bir ümmet yaptık. Her ne kadar Allah’ın doğru yolu gösterdiği kimselerden başkasına ağır gelse de biz, yönelmekte olduğun ciheti ancak; Resûl’e tabi olanlarla, gerisin geriye dönecekleri ayırd edelim(li na'leme) diye kıble yaptık. Allah, imanınızı boşa çıkaracak değildir. Şüphesiz Allah, insanlara çok şefkatli ve çok merhametlidir. TEVBE 16. Yoksa; Allah içinizden, Allah’tan, Resûlünden ve mü’minlerden başkasını kendilerine sırdaş edinmeksizin cihad edenleri ayırt etmeden(ya'lemi allâhu) bırakılacağınızı mı sandınız? Allah, yaptıklarınızdan hakkıyla haberdardır. ÂLİ İMRÂN - 140. Eğer siz (Uhud’da) bir yara aldıysanız, şüphesiz o topluluk da (Müşrikler de Bedir’de) benzeri bir yara almıştı. İşte (iyi veya kötü) günleri insanlar arasında (böyle) döndürür dururuz. (Bazen bir topluma iyi ya da kötü günler gösteririz, bazen öbürüne.) Allah, sizden iman edenleri ayırt etmek(ve li ya'leme allâhu), sizden şahitler edinmek için böyle yapar. Allah, zalimleri sevmez. ÂLİ İMRÂN 142. Yoksa siz; Allah, içinizden cihad edenleri (sınayıp) ayırt etmeden(ya'lemi allâhu) ve yine sabredenleri (sınayıp) ayırt etmeden cennete gireceğinizi mi sandınız? HADÎD 25. Andolsun, biz elçilerimizi açık mucizelerle gönderdik ve beraberlerinde kitabı ve mizanı (ölçüyü) indirdik ki, insanlar adaleti yerine getirsinler. Kendisinde müthiş bir güç ve insanlar için birçok faydalar bulunan demiri yarattık (ki insanlar ondan yararlansınlar). Allah da kendisine ve Resûllerine gayba inanarak yardım edecekleri bilsin(ve li ya'leme). Şüphesiz Allah kuvvetlidir, mutlak güç sahibidir. CİNN 28. Ancak seçtiği resûller başka. (Onlara bildirir.) Fakat O, Resûlün önünde ve arkasında gözetleyici (melek)ler yürütür ki resûllerin, Rablerinin vahiylerini tebliğ ettiklerini bilsin(li ya'leme). Allah, onların her hâlini kuşatmış ve her şeyi inceden inceye sayıp dökmüştür. MÂİDE 94. Ey iman edenler! Andolsun, Allah sizleri, ellerinizin ve mızraklarınızın erişebileceği av(lar) ile elbette deneyecek ki, görmediği hâlde kendisinden korkanı ayırıp meydana çıkarsın(li ya'leme). Kim bundan (bu açıklamadan) sonra haddini tecavüz ederse, ona elem dolu bir azap vardır. Not: Yukarıda alıntıladığım ayet meallerinde yazan "ayırt etmeden", "belirleyinceye kadar", "meydana çıkarsın" ifadeleri çevirileri yapanların tevilidir. Ayetlerin hepsinde geçen fiil "bilme"dir. Dikkat ederseniz, Dünya Katı odaklı yani "bilene kadar" ifadesinin geçtiği ayetlerin hepsinde, insanoğlunun yaşadığı sınanma sürecinden de bahsedilmektedir aynı zamanda. "Bilene kadar" ifadesi ile insanın yaşayacağı, Dünya Katına ait olan sınanma süreci hep birlikte zikredilmektedir. Yani insanın yaşayacağı sınanma süreci üzerine ayetler insanın zaman algısına uygun olarak söylenmiştir. Neden? Eğer ki bir insan, kader konusu anlayamaz da, anlayamadığı hali ile yorumlamaya girişirse ne olur? Bugüne kadar olmuş olan şey olur. "Allah yazdı ben oynuyorum" yani suçlarını Allah'a atan, sorumluluk kabul etmeyen kadercilik anlayışı ve bunun üstüne, çıkarımını yaptığı bu yanlış anlayışı bir de yanlış bir şekilde sorgulayışı (madem biliyor neden yarattı, Allah yazdı ise sınanmanın ne manası var gibi sorular) ortaya çıkar. Yanlışı yanlışla sorgulama. Hem çıkardığı sonuç yanlış, hem de çıkardığı sonuç yüzünden sorduğu sorular. İnsanların çok çok büyük kısmının düştüğü ve düşeceği bu yola yani kaderciliğe girilmemesi için; Allah, sorumluluğun sende olduğunu göstermek için sınanmadan bahsederken insanın kendi zaman anlayışına uygun bir şekilde hitap etmiştir ve ayetlerde kendisi için "bilene kadar" demiştir dünya hayatındaki imtihan sürecinden bahsederken. Ama ne yazık ki bu da yanlış anlaşılmış ve tarih içinde ortaya çıkmış bazı gruplara (özellikle mutezile alimleri) "Allah geleceği bilmez" dedirtmiştir. Süreç hakikaten çok ilginç, insanın tasavvur edemeyeceği çok boyutlu zamanı(Allah katını) bir alt katman(Dünya Katı) ile yargılamaya kalkması, dolayısıyla sorumluluk kabul etmeyen kadercilik yani "O yazdı biz oynuyoruz" anlayışının ortaya çıkması, bunun ortaya çıkacağı ezelden bilindiğinden Allah'ın kaderciliğe düşülmesin, bütün sorumluluğun insanın kendisinde olduğu bilinsin diye insanın zaman kavrayışına uygun bir şekilde hitap etmesi yani ayetlerde kendisi için "bilene kadar, öğrenene kadar" demesi. Bu sefer bunun da yanlış anlaşılıp, Allah'ın geleceği bilmediği sonucunun çıkarılması. Oysa ki çıkarılması gereken sonuçlar sadece şunlardı: * Allah'ın bilgisi zamanla değişmez, geçmişi de geleceği de bilir. Allah katı ile ilgili olarak zaman diye bir kavramı kullanmak doğru değildir. En fazla çok boyutlu zamandan ve onu neden tasavvur edemeyişimizden bahsedebiliriz, meselenin ne kadar zor bir mesele olduğunu gösterebilme adına. * Zamanın akışı insan için geçerlidir. Zamanla bir şeyleri öğrenmek ise dünya katına ait bir durumdur. * Yukarıda sıraladığımız ayetlerde geçen "bilene kadar" ifadesi insanın yaşadığı imtihan süreci ile birlikte yani insanın bakış açısına göre zikredilmiştir. Bu, Allah'ın, kaderi doğru anlayamayacak insanın kaderciliğe kaymaması için rahmetinin tecellisinin neticesidir. İnsanın, sınanma sürecini doğru şekilde anlayabilmesi için, insanın ahiretteki halinin Allah tarafından takdir edilişinin, dünya katına uygun olarak -sanki sırayla oluyormuş gibi, sanki bilinmiyor ve insan tercihlerini yapıyor ve o anda ortaya çıkıyor, görülüyormuş gibi- zikredilmesidir. * Kaderciliğe(suçu, günahı başkasına atma, sorumluluk kabul etmeme) kaymadıktan sonra kader konusunda yaptığı hatalardan muaftır insanoğlu. Bunlar da üzerine tefekkür edilebilecek sonuçlar: * Dünya hayatı da aslında sonsuzluğa göre ebedidir. Daha doğru bir ifade ile dünya hayatının ahirete bakan yönü(Allah'ın isimlerini tecellisine mazhar olduğumuz anlar gibi) ebedidir. Diğerleri hiçbir şey ifade etmez. O zaman cennet yada cehennemde olma kavramı da bunların yansıması olarak ortaya çıkar. Yaşadığın hayatın ne ifade ettiği... * Allah, insanın hayatını bir bütün olarak biliyorsa, bir kötülüğü için dünyevi bir cezalandırma yada iyiliği için dünyevi bir mükafatlandırma yani hayatında bir şekilde düzenleme yapacaksa bu illaki geçmişte yaptığı şey(ler) için olmak zorunda değildir. Yapacağı şeyler için de olabilir. Yani 20 yaşınızda cezalandırıyorsanız, bunun sebebi 30 yaşında yapacağınız kötülük olabilir. Bunların ayarlamaları çok boyutlu zamanda takdir edilmiştir. -Tüm yazdıklarım için- En doğrusunu Allah bilir.